Inhoudsopgave

Proloog

De inhoud
De aanleiding
De methode
De structuur
De invulling

Hoofdstuk □: De vreemde lus

1. Het unieke tragikomische bestaan

Zelfbewustzijn
Vervreemding
De verscheurde wereld

2. De twee kortste samenvattingen van de westerse wijsbegeerte

Bewustzijn, geest en ziel
Vijf krenkingen van het zelfbeeld
Hersenen
Ian McGilchrist

3. Eenheid in verscheidenheid: de vier kenwijzen

De wetenschappelijke wereld

– Het standaardbeeld
– Bewegingloze verplaatsing
– De overgang van wetenschap in kunst

De wereld van de kunst

– De overgang van kunst in wetenschap

De metakenwijze van de filosofie

– Het einde van de filosofie

Het niet-kenbare, religie of mystiek

Hans Vaihingers filosofie van het alsof

– Georg Hegel, Martin Heidegger, Hans Jonas, Arthur Koestler en Thomas Nagel
De mogelijkheden en prestaties van het vreemde-lusmodel
– Vrije wil
– De zin van het leven
– Galilei en de Kerk
– De flat earth beweging
– Apologie voor de ziel als mogelijkheid
– Ziel, DNA, crispr-cas9
– Het godvormige gat

INTERMEZZO □: SCHRIJVENDE DENKERS EN DENKENDE SCHRIJVERS

1. Arthur Schopenhauer, schrijvende denker

– De wereld als wil en voorstelling
– Schopenhauers ik, hier en nu

2. Pierre Teilhard de Chardin

3. Robert Musil, denkende schrijver

HOOFDSTUK I: HERSENEN EN BEWUSTZIJN

1. De ware moraal

2. De hersenen

3. Recente opvattingen

Daniel Dennett
– Alan Turing, de turingmachine en de turingtest
William Calvin
John Searle
– Blindzicht en het gespleten brein
– De Chinese kamer
Roger Penrose
Antonio Damasio
Steven Pinker
Jack Copeland
Douwe Draaisma
De artefacten
– Shakey, Hilare en Genghis
– Eliza, Alice en Shallow Red
– Spraakherkenning
– Kismet
Douglas Hofstadter

4. Lichaam, geest en ziel

5. De hersenen als darwinmachine

Erfelijkheid
Het on(der)bewuste
Complexiteit en zelforganisatie

6. De koolmens

Wetware

7. De kiezelmachine

8. Toekomstperspectieven

– Big Dog, Atlas, Ruscyborg

INTERMEZZO I

Over het hart en het hoofd als de zetel van gevoelens en gedachten
Leven, geest en elektriciteit
Evolutie, geest en bewustzijn
Bewustzijn, computers en robots
Neuronen en chips

HOOFDSTUK II: EINDTIJD OF WEDERGEBOORTE

1. De eeuwwenden

De rechtlijnige voortgang en de golfbeweging van de tijd
Het einde
Het begin
De tussentijd
De kalender
Het tweede millennium

2. Het fin de siècle 1900 en op weg naar het fin de millénaire

Schrijvers en geschriften uit het Interbellum
Oswald Spengler
José Ortega Gasset
Johan Huizinga
Sinclair Lewis
Adolf Hitler

3. Fin de millénaire

Hoe de geschiedenis zich (niet) herhaalt
Populisme
Europa
Mythisch, religieus en geografisch Europa
Van sanitair naar milieu
De vierde huid
Wereldbevolking
Bruno Latours ‘grote ecologische oorlogsmuseum’
Het derde millennium
De groenhemden komen
De computersingulariteit
Alexander Flemings grappige ontdekking
Tenslotte?
Plan B

INTERMEZZO II

1. Schrijvers en geschriften uit het Interbellum

Oswald Spengler
De ondergang van het Avondland
Spenglers ‘theorie van alles’
Comparatieve geschiedenis
De strijd tussen de seksen
Nationaalsocialisme
José Ortega Gasset
Ik leef dus ik denk
De opstand van de massamens
Johan Huizinga
Herfsttij
Ortega en Spengler
In de schaduwen van morgen
Puerilisme
Nationalisme
De nadagen
Sinclair Lewis
Dat gebeurt hier niet

HOOFDSTUK III: CULTUURGESCHIEDENIS

1. Wetenschappelijke kennis

2. De culturele context

De Griekse Oudheid
Jodendom, christendom en islam
De Arabische wereld
De Middeleeuwen
Het Studium Generale
De Renaissance, de Verlichting, de Romantiek en daarna
India, China en Perzië
Conclusie

3. De theorieën

De voorstellingen
Ruimte en tijd
Kracht en beweging
De wiskundige beschrijving
De hemelse symfonie

4. De feiten

5. Ruimte en tijd in de kunst

De ruimte
De tijd

INTERMEZZO III

1. Modernen en postmodernen

2. Het modernisme volgens Stephen Toulmin

3. De Renaissance

4. De wetenschappelijke rationaliteit

5. De filosofische essayistiek

6. De Essays van Michel de Montaigne

Het hoofd en het hart

7. Zekerheid! Zekerheid!

HOOFDSTUK IV: DE VERLICHTING EN HET LICHT IN DE GOUDEN EEUW VAN DE NEDERLANDSE REPUBLIEK

1. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

2. De Radicale Hollandse Verlichting

Censuur
René Descartes en het cartesianusme
Baruch Spinoza en het spinozisme

3. Het wetenschappelijke wereldbeeld

Glas, lenzen, brillen en het oog

4. De Hollandse kijker of telescoop

Galileo Galilei

5. Meetkundige optica

Johannes Kepler
René Descartes
Christiaan Huygens
Isaac Newton, James Clerk Maxwell en Albert Einstein
Optische instrumenten

6. De microscoop

Antoni van Leeuwenhoek
Machten van tien

7. De schilderkunst

Perspectief
Camera obscura (en camera lucida)
De Caravaggio’s en het clair-obscur
Johannes Vermeer
Vermeer, Van Leeuwenhoek en Christiaan Huygens

8. De literatuur

Joost van den Vondel
Constantijn Huygens
Pieter Corneliszoon Hooft

9. De muziek

INTERMEZZO IV

1. Verlichting in de rest van Europa

Gottfried Wilhelm Leibniz
Philosophes en encyclopédistes

2. Romantische wetenschap

3. William Blake

HOOFDSTUK V: LITERATUUR EN ALCHEMIE

1. De geschiedenis van de literatuur

De Homerische epen
Ilias
Odyssee
De vouwen van Homerus

De Griekse tragedies
Vergilius’ Aeneis

2. De geschiedenis van de roman

De antieke roman
Arabische nachten
Dante Alighieri, Francesco Petrarca en Giovanni Boccaccio
Geoffrey Chaucer, Giovanni da Prato en François Rabelais
Miguel de Cervantes Saavedra
Laurence Sterne
Johann Wolfgang von Goethe
De moderne roman James Joyce
De postmoderne roman

3. De alchemisten

4. Wetenschap en literatuur

De twee – of drie – culturen
Van Faust tot Strangelove
Van de Meester van Timon tot Arjillax

INTERMEZZO V

De invloed van de Griekse cultuur

HOOFDSTUK VI: DE KOSMISCHE SYMFONIE

1. Muziek en wiskunde

2. Prehistorie en Oudheid

Kosmische harmonie (1)
Atheense School
Late Oudheid

3. Middeleeuwen

Hymnen, psalmen, gregoriaans
Notenschrift
Eerste Renaissance, polyfonie
Wereldlijke en volksmuziek
Literatuur

4. Renaissance

De Nederlandse School
Madrigaal en opera
Kosmische harmonie (2)
Johannes Kepler
Robert Fludd
Athanasius Kircher
René Descartes, William Shakespeare

5. Verlichting

Isaac Newton, Robert Hooke

6. Barok

Opera
Italië
Duitsland, Frankrijk
Engeland
Duitse Barok
Johann Sebastian Bach
Georg Friedrich Händel

7. Rococo en Classicisme (De Eerste Weense School)

Christoph von Gluck
Franz Joseph Haydn
Wolfgang Amadeus Mozart
Ludwig van Beethoven

8. Romantiek (en nationalisme)

Franz Peter Schubert
Robert Schumann
Johannes Brahms
Felix Mendelssohn Bartholdy
Hector Berlioz
Franz Liszt
Frédéric Chopin
Duits nationalisme
Richard Wagner
Gustav Mahler
Anton Bruckner
Hugo Wolf
Richard Strauss
Italiaans nationalisme
Gioacchino Rossini
Gaetano Donizetti, Vincenzo Bellini
Giuseppe Verdi
Giacomo Puccini
Frans nationalisme
Charles Gounod
César Franck
Camille Saint-Saëns
Georges Bizet
Gabriel Fauré
Claude Debussy
Maurice Ravel
Erik Satie
Russisch nationalisme
Mikhail Glinka
Pjotr Iljitsj Tsjaikovski
Aleksandr Borodin
Mili Balakirev
Modest Moessorgski
Nikolaj Rimski-Korsakov
Aleksandr Glazoenov
Aleksandr Skrjabin
Nationalisme elders in Europa
Bedřich Smetana
Antonín Dvořák
Leoš Janáček
Edvard Grieg
Jean Sibelius
Manuel de Falla

9. Modernisme, avant-garde en postmodernisme

In en rond Wenen
Arnold Schönberg en de Tweede Weense School
Alban Berg
Anton Webern
Béla Bartók
Carl Orff
Hanns Eisler
Kurt Weill
Ernst Krenek
Paul Hindemith
Milton Babbitt
Karlheinz Stockhausen
György Ligeti
Mauricio Kagel
Luigi Nono
Luciano Berio
John Cage
Wolfgang Rihm
Oost-Europa en Rusland
Igor Stravinsky
Sergej Prokofjev
Dmitri Sjostakovitsj
Galina Oestvolskaja
Sofja Goebajdoelina
Alfred Schnittke
Krzysztof Penderecki
Henryk Górecki
Arvo Pärt
In en rond Parijs – ‘Les Six’
Edgard Varèse
Arthur Honegger
Darius Milhaud
Francis Poulenc
Olivier Messiaen
Pierre Boulez
Iannis Xenakis
In en rond Engeland
Gustav Holst
Ralph Vaughan Williams
Benjamin Britten
In en rond de Verenigde Staten
Charles Ives
Aaron Copland
George Antheil
Samuel Barber
Philip Glass
Steve Reich
Terry Riley
John Adams
Tan Dun

10. Kosmische harmonie (3)

INTERMEZZO VI

Averechte geschiedenis van de muziek

HOOFDSTUK VII: WETENSCHAPSFILOSOFIE

1. Het denken over het denken

Thomas Hobbes
John Locke
George Berkeley
David Hume
Immanuel Kant
De voorkritische periode
De kritische periode
De nakritische periode
Kant en Goethe
Friedrich Schiller

2. De twintigste eeuw

De Wiener Kreis
Ludwig Wittgenstein
Het onzegbare
Ludwig Boltzmanns vectorruimte
Lev Tolstojs ‘kleine evangelie
Filosofische onderzoekingen
Bertrand Russell
De Frankfurter Schule
Karl Popper
Thomas Kuhn
Paul Feyerabend en Imre Lakatos
Bruno Latour
Wetenschap en waarheid

INTERMEZZO VII

Het laboratorium van de moraal
Schoonheid zal de wereld redden

HOOFDSTUK VIII: DE MENSWETENSCHAPPEN

1. Hermeneutiek en Verstehen

De geesteswetenschappen
Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey, Heinrich Rickert en Ernst Cassirer Hans-Georg Gadamer
Martin Heidegger
De sociale wetenschappen
Auguste Comte
Émile Durkheim
John Stuart Mill
Max Weber
De economie
Adam Smith
Karl Marx
Structuralisme en Existentialisme

2. Friedrich Nietzsche en de tragische cultuur

Centauren baren
IJs en gladheid
Dionysus, Apollo en Socrates
Janus en de eeuwige terugkeer
Masker zonder knipoog
Nietzsches erfenis

3. Nietzsches lichaam

4. Richard Rorty’s pragmatisme

INTERMEZZO VIII

Een persoonlijke ode aan de ambachtsman, de homo faber

HOOFDSTUK IX: SERENDIPITEIT

1. Dadaïsme en postmodernisme

Dada
De naam
De optredens
De afloop
Toeval
Dada in Nederland
Neodada

2. Serendipiteit

Natuur- en scheikunde
Kwantumtheorie
Röntgenstraling
Het nevelvat of de Wilson-kamer
Natuurlijke radioactiviteit
Kernsplijting
Antiklop en cfk’s
Chromatografie
Geologie
Biochemie, moleculaire biologie, gen- of biotechnologie
De dubbele helix
De genetische vingerafdruk
Geneeskunde
Kraamvrouwenkoorts
Aids
Mens- en geesteswetenschappen
Sociologie
Wetenschapsfilosofie

3. Zeven jongens en een oude schuit

4. Wetenschappelijke publicaties en serendipiteit

INTERMEZZO IX

De universiteiten en de markt: dan liever de gifbeker

Napoleon en de Franse ‘Grandes Écoles’
Wilhelm von Humboldt en de Duitse ‘Bildung’
De Tweede Gouden Eeuw in Nederland

HOOFDSTUK X: ETHISCHE DILEMMA’S IN EEN WETENSCHAPPELIJKE WERELD

1. Natuurlijke en kunstmatige scenario’s

2. De techniek

De nieuwe messias
Het Klaus Mann-dilemma
De mythe van de machine

3. De bio-industrie

Kunstmatige selectie
Genetische modificatie
Horizontale genenoverdracht
Klonen

4. De farmaceutische geneeskunde

Penicilline
Gentherapie
Sociale geneeskunde

5. De heroïsche geneeskunde

Een sprookje van de moderne tijd

6. De chemie van het gevoel

HOOFDSTUK XI: DE MODERNE NATUURKUNDIGE THEORIEËN

1. Van determinisme naar chaostheorie

De chaostheorie

2. Van determinisme naar kwantumtheorie

Elektriciteit en magnetisme
Warmteleer of thermodynamica
Geschiedenis
Mythe en kunst
Godsdienst
Alchemie
Warmte, techniek en wetenschap
Filosofie, flogiston en de calorische theorie
Warmte en wiskunde
Statistische thermodynamica
Nogmaals de vier hoofdwetten van de thermodynamica
De kwantumtheorie

3. Ruimte, tijd en relativiteit

Speciale relativiteitstheorie: tennissen in Einsteins hogesnelheidstrein
Tijdruimte
Wederkerigheid
E=mc2
Algemene relativiteitstheorie: gewichtloos en jong in de ruimte
Platlanders
De meetkunde van de vierdimensionale ruimte
De tweelingparadox
Zwarte gaten, wormgaten en de oerknal

INTERMEZZO XI

Natuurkundigen en filosofen

Het empirisme voorbij
Inductie versus deductie
Positivisme versus realisme
De wetenschap als deelbeschrijving
Niels Bohr en complementariteit
Kwantumtheorie en bewustzijn
Ettore Majorana’s neutrino

INTERMEZZO XII

De tocht van de Argonauten

Apollonius van Rhodos
Het gedicht
Euripides’ waanzin van Medea